Ander Martinez de Albeniz tolosarra ESA espazio agentzian egiten du lan, Rosetta misioan. Zunda gidatzen duen taldearen kidea da, eta gurekin izan da haren lanaz eta misioaz hitz egiten. Zailtasun handiko lana, aditu batek azalduta.

Eltxo guztiek ez dute atsegin giza odola. Batzuek bai, eta beste batzuek ez. Kontua da esepzei bereko eltxoen artean bi motakoak egon daitezkeela. Adibidez, Aedes aegypti espezieko batzuk gurekin etxean bizitzeko egokitu dira (giza odolaren zaleak), eta beste batzuk basoan bizi dira (ez dira zaleak). Orain, Caroline McBride neurologoak aurkitu du zerk erakartzen dituen lehenengoak, eta gene bakar batean dago zaletasunaren jatorria.

XIX. denboraldiaren 10. saioa: Eltxoak giza odolaren gosez, Rosetta, kometa bat eta Ander, Surf itsuentzat eta 1693: tatuajeak.

"Posible al da bikaintasuna zientzian, berdintasunik gabe?" Galdera hori abiapuntutzat hartuta mahai-inguru bat antolatu dute Elhuyar Fundaziokoek Bilbon, azaroaren 13an. Guk eskatu diogu Elhuyar Aholkularitza enpresako NAIARA ARRI teknikariari kontatzeko zeinek hitz egingo duen eta nondik nora izango den han eztabaidatuko dutena.

Duela ehun urte hil zen Juan Miguel Orkolaga, apaiza, meteorologoa eta Igeldoko behatokiaren sortzailea. Oso berezia zen: eguraldia iragartzen oso ona zen, baina eguraldi txarra zetorrenean bakarrik egiten zuen iragarpena. Galernak iragartzen zen bereziki ona, eta oso estimatuta zegoen haren lana arrantzaleen artean. MARIVI ALBIZUk kontatu digu haren historia. Marivi, margarita Martinekin batera Orkolagari buruzko erakusketa bat antolatu dute Hernanin.

Paleontologoek 3.000 kiloko dinosaro batzuen kabi fosilduak aurkitu dituzte. Zirkunferentzia batean antolatutako arrautz fosilak dira. Eta ikerketa bat egin dute jarrera horren zergatia aurkitzeko. Paleontologia, biologia, fisika eta matematika uztartuta, argitu egin dute kontua.

XIX. denboraldiaren 9. saioa: dinosauroak arrautzak ez puskatzen, Orkolaga eta bikaintasuna eta berdintasuna.

Dodoa usoaren familiako animalia da. Maurizio uhartean bizi zen, eta XVII. mendean desagertu zen, batez ere, gizakiaren eraginez. Baina noiz? Zaila da esaten. Azken aldiz 1662an ikusi zuten, baina batzuek diote 1690 arte iraun zuela, alegia, gure erreferentziako urtea baino pixka bat lehenago.

ON Zientzia dibulgazio-bideoen lehiaketaren V. edizioa martxan dago. Dagoeneko, bideoak bidali ahal dira lehiaketan parte hartzeko. Elhuyar Fundazioak eta DIPC zentroak elkarlanean antolatzen duten lehiaketa da eta edozeinek har dezake parte. Jasotzen diren bideo batzuk Teknopolis telebista saioan emitituko dira, ETBn.

Bizitza zientifikoak ezagutzera joan gara Donostiako Eureka Museora. Grabagailua hartu, eta haiek antolatu duten ekitaldi batera joan gara. Bertan, ikasleen eta zientzialarien arteko topaketak dira, zientzia-ibilbideez hitz egiteko. Gu ere han izan gar, museoko LARRAITZ ETXEBERRIAk lagunduta. 

Non esperoko zenuke espezie berri bat aurkitzea? Biologo batzuek igel-espezie berri bat aurkitu dute New Yor hiriko Staten Island distrituan. Gainera, istorio bitxia da, espezie berria izan zitekeelako susmoa igelen kantua entzunda izan zuelako Jeremy Feinberg biologoak.

XIX. denboraldiaren 8. saioa: Espezie berri bat New Yorken, bizitza zientifikoak, ONzientzia 2014 eta dodoa

Belchite herria Zaragozan dago. Handik gertu izan zen Espainiako Gerra Zibilaren liskar luze bat. Orain, arkeologoen talde bat indusketa bat egiten ari da lurralde hartan, gertatutakoak eta gertatu ez zirenak aritzeko. Indusketa horri buruzko erreportaje bat egin du Teknopolis saioko BEÑAR KORTABARRIAk. Eta gurekin izan da Belchiteko ikerketaren berri ekartzeko.

Iturgina edo elektrizista etxera dator, torloju bakarra estutzen du, eta diru asko kobratzen digu. Kasu horretan, badakigu, ez digula kobratu torlojua estutzeagatik, baizik eta zer torloju estutu behar den jakiteagatik. Horixe gertatu zitzaion Henry Ford automobilen fabrikatzaileari General Electric enpresako ingeniari batekin.

1964an Kimikako Nobel saria Dorothy Crowfoot kimikariak jaso zuen. Aitzindaria izan zen X izpien difrakzioaren esparruan. Teknika horren bitartez, Crowfootek molekula ezagun askoren egiturak aurkitu zituen, penizilina, B-12 bitamina eta intsulina, besteak beste. Elhuyar aldizkariko EGOITZ ETXEBESTEk kontatu digu Crowfooten istorioa.

Duela 10 urte argitaratu zuten aurkikuntza harrigarri bat: tamaina txikiko hominido baten hezurrak aurkitu zituzten Flores uhartean, Indonesian. Aurkikuntza horrek, hankaz gora jarri zuen Asiako hegoekialdeko gizaki-espezieen eboluzioari buruzko hipotesiak. Kontua da, hamarkada bat pasatuta, arkeologoek oraindik ere ez dakitela zer toki hartu zuen Homo floresiensis aurkituberriak eboluzioan. 

XIX. denboraldiaren 7. saioa: Homo floresiensis 10 urte, Dorothy Crowfoot, 10.000 dolar eta Teknopolis Belchiten.

Zarauzko tade bat da, irabazi asmorik gabekoa. Haien helburua, zientziaren ezagutza eta batez ere zientzialariak ezagutaraztea da. Udazken honetan, hitzaldi-ziklo erakargarri bat jarri dute martxan, eta dagoeneko Gurutz Linazasoro neurologoak hitz egin du. Abendura bitarte (eta aurrerantzean ere bai), hitzaldi eta ekitaldi asko antolatu dituzte. Hori dena aurkezteko, gurekin JOSE MARI LARRAMENDI eta NATALIA VALH izan dira.

Gaurkotasun handiko gaia da ebola. Eta erpin asko dituen gaia da. ETBko Teknopolis saioan, erpin horietako bat hartu dute abiapuntutzat ebola aztertzeko: alderdi zientifikoa. Ordu-erdiko programa egin dute birusaren zientziaz hitz egiteko. IÑAKI LETURIAk egin digu aurrerapen txiki bat.

ONINTZE SALAZAR bueltan da Norteko Ferrokarrilean meteorologiaz htz egiteko. Eta aurtengo lehen kolaborazio honetan, kaosaren teoriari buruz hitz egin digu. Meteorologiarekin zerikusi zuzena du, batez ere eguraldiaren iragarpenak dituen mugekin. Gainera, Onintzek kontatu digu meteorologo batek jarri zuela martxan teoria hau.

Hau ez da beti gertatzen. Esperimentu bera bi tokitan eginda, normalean emaitza bera emango du. Bada, esperimentu bat egin dute Hegoafrikako lau uhartetan, binaka hartuta, bikoteka, eta uharte-pare batean emaitza bat lortu dute, eta beste bietan, beste emaitza bat. Eta ez da batere erraza erabakitzea zer egin behar den orain.

XIX. denboraldiaren 6. saioa: pinguinoak, arrantza eta zalantzak, Kaosa eta meteorologia, Teknopolisen ebola eta Zarautz On

Ausartu gara. TXONI MATXAIN kimikari teorikoa hasi da gurekin atal berri batekin: kuantikari buruzkoa. Gaur lehen saioa egin dugu. Eta lehen galdera egin diogu atal horreta. Zertarako balio du kuantika? Zergatik da garrantzitsua? Hilero izango da Txoni gurekin eta hark gidatuko gaitu mundu misteriotsu eta erakargarri horretan zehar.

ETBko Teknopolis saioak 17. edizioa emititzen hasi da. Edizio berri honetan, berrikuntza batzuk daude; adibidez, aurkezlea eta zuzendaria aldatu dute, IÑAKI LETURIA eta NAGORE REMENTERIA, hurrenez hurren. Biak izan dira gurekin. Eta saioa aurkezteaz gain, erreportaje berriei buruz hitz egin digute, arrano arrantzalearena eta Rosetta zundari buruzkoa, hain zuzen.

Automobilgintzaren esparruko sei enpresek beharra izan dute laneko terminoen hiztegi bat egiteko, eta Elhuyar Fundazioari eskatu diote lan hori. Automotivedictionary.net webgunea da emaitza. Terminoak sei hizkuntzatan daude hiztegian. Sekulako lana. Elhuyarko GARBIÑE ALKIZAk aurkeztu digu hiztegia, eta hari esker sei enpresa horien funtzionamenduaz hitz egin ahal izan dugu.

Bederatzi Nobel saridun berri daude munduan, zientziaetako arloan behintzat. Horrek esan nahi du urrian gaudela. Medikuntzakoak inguru batean garunak posizionatzeko eta nabigatzeko duen ahalmena saritu du, fisikakoak LED urdinaren asmakuntza, eta kimikakoa mikroskopiaren bereizmena handitu duen trikimailu fluoreszentea.

XIX. denboraldiaren 5. saioa: Nobel sariak, Automobilgintzako hiztegi bat, Teknopolis saioaren 17. edizioa eta zertarako kuantika?

1582an, egutegi gregorianoa jaio zen, aurrez erabiltzen zen egutegi juliotarraren akatsak zuzentzeko. Baina herrialde guztiek ez zuten berehala onartu egutegi berria. Guk zerrenda bat osatu dugu 1693. urtean dagoeneko egutegia aldatu zuten herrialdeekin.

Urtaro baten hasieran polita da astronomoekin hitz egitea. Haiek zeruari begiratzen diote berezko modu batekin. Guk ez dugu astronomo batekin hitz egin, baina bai astronomoekin gertutik lan egiten duen IDOIA MUGICA dibulgatzailearekin. Donostiako Eureka zientzia-museoan egiten du lan, eta horrek esan nahi du izarrak ikus ditzakeela zuzenean eta planetarium baten bitartez.

Beharbada ez da bukatu eBook vs papera eztabaida. Paperezko liburua edo liburu elektronikoa? Norberaren aukera da. Baina ez dira aukera bakarrak. Liburu elektronikoak tablet batean nahiz eBook batean irakur daitezke. Abantaila eta desabantaila nabarmenak ditu aukera bakoitzak. Guk bi adituri galdetu diogu haien aukera, JABI ASURMENDI informatikariari eta XABI UNANUE esatari espezializatuari.

Abuztuan banatu zituzten Fields dominak, matematikan dauden bi sari nagusietako bat. Lau urtean behin banatzen dira eta sarituak 40 urtetik beherako matematikariek izan behar dute. Aurten, lehen aldiz hegoamerikar batek jaso du domina. Eta aurten, lehen aldiz, emakume batek jaso du domina. Baina, zer egin dute sari handi hori jasotzeko?

XIX. denboraldiaren 4. saioa: 2014ko Fields sariak, tablet vs. e-book, udazkeneko zerua eta egutegia 1693an.

Txileko ALMA irrati-teleskopioak isobutironitrilo detektatu du Esne Bidearen Sagitarius B2 gunean. Espazioan topatzen duten lehen molekula organiko adarkatua da, eta guk jakin nahi izan dugu zein den aurkikuntza horren garrantzia. Horretarako, XABIER LOPEZ EHUko kimikaria gonbidatu dugu irratia.

XVII. mendearen bukaeran izan gara ALVARO ARAGON historialariarekin. Denbora-makinaren bidezko turismoa egin dugu. Alvarok azaldu digu nolakoa zen donostiarren eguneroko bizimodua, nolakoa euskal kostako nabigazioa, nolakoa Europako hainbat herritako egoera, baita Amerikakoa eta Asiakoa ere eta beste kontu asko. Erlijioa, artea, politika eta soziologia. Dena, neurri batean edo bestean, zientziari eta teknologiari lotuta dago.

2012ko eta 2013ko lurrikara bortitzak izan ziren Islandian, Richter eskalan 5 mailatik gorakoak. Geologiako albiste bilakatu dira, zientzialariek lortu zutelako lurrikara horiek iragartzen hilabetetako aurrerapenarekin. Horretarako, 100 metroko sakoneran dagoen ura aztertu zuten: hidrogenoaren isotopoen eta sodio-kopuruaren aldaketak izan ziren lurrikara baino lehen.

XIX. denboraldiaren 3. saioa: 1693 hemen eta munduan eta isobutironitrilo espazioan.

Sir Isaac Newtonek 51 urte zituen 1693an. Ordurako bazen historiako zientzialaririk handiena. Eta ordurako beste gauza asko zituen eginak; adibidez, urte batzuk lehenago politikaria izan zen Londresko Parlamentuan. Baina 1693an, krisi paranoiko bat izan zuen. Krisiak urte eta erdi iraun zion, eta gero pasatu egin zitzaion. Inork ez daki zergatik, baina hipotesi batzuk daude.

Aste honetan tren baten barruan grabatu dugu irratsaioa!!!!!
Trenaren historiaz hitz egin dugu GOYO LEKUONA eta JOSE LUIS ETXEZARRETArekin. Aurten, 150 urte dira Beasain-Olazti trenbidea inauguratu zela. Norteko Ferrokarrillaren urteurrena!!!! Eta horregatik grabatu dugu trenaren barruan. Norteko Ferrokarrilla, Norteko Ferrokarrilletik egina.

Eltxo batek 62.000 aldiz astintzen ditu hegoak minutuko. Hala esaten dute, eta datua harrigarria da. Baina nola demontre neurtzen dute hori? Azkenean, nola galdera zenbat galdera baino garrantzitsuagoa da.

XIX. denboraldiaren 2. saioa: eltxoak 62.000, Norteko Ferrokarrillaren 150. urteurrena eta Newton paranoikoa

1693 urtea izango da aurtengo atal baten gunea. Urte jakin hura, eta, oro har, XVII. mendearen bukaera. Nolakoa izan zen 1693? Eta nolakoa garai hartako jendea? Zientziaren historiak lagunduko digu gizarte hari begiratzen. Historia zientziazaleei kontatzeko ahalegina izango da.

Islandia alerta-egoeran egon da abuztuaren bukeran eta irailaren hasieran. Erupzio berriak izan ditu Bardarbunga sumendiak. Duela lau urte, ospetsu izan zen Eyjafjallajökull sumendiaren erupzioa, batez ere, kanporatu zuen hauts-zutabeak hegazkinen trafikoa eten zuelako Europan. MIREN MENDIA geologoak azaldu digu nolakoa den Islandia geologikoki, eta lagundu digu zentzua ematen entzun ditugu albiste sentsazionalistei.

Begietako gaixotasun arraroa da koroideremia. Arraroa, genetikoa eta endekapenezkoa. Ez du atzera bueltarik. Koroideari eragiten dio, erretina eta esklerotikaren artean dagoen begi-globoaren geruza bat. Gaixoek denborarekin ikusmena galtzen dute ingururetatik. Pixkanaka estutzen den tunel batean egongo balira bezala. Guk gaixotasunak kaltetutako lau umeren gurasoak izan ditugu gaur irratian, AMAIA ELGEZABAL eta FRAN OLEA, hain zuen, Koroideremiak Kaltetutakoen Elkartea sortu duten pertsonak.

Saturnoren eraztunak ez daude oso zikinak, ez zaie espazioko hauts asko iritsi. Horrek ustez, esan nahi du ez direla oso zaharrak. Hala ere, astronomoek aurkitu dute hautsa oso mantso iristen zaiela eraztunei, eta, eraztunak eta planeta adin berekoak direla.

Eyjafjallajokull sumendiaren aipamena 2014ko irailaren 12ko irratsaioan

JUANMA GALLEGOk uranioz hitz egin digu. Zalantzarik gabe energia asko ematen digun elementua da, eta zalantzarik gabe, beldurra ere eragiten duena, zentral nuklearretan eta bonbetan erabiltzen den lehengaia baita.

Ikerbasqueko burua izan da gurekin, Fernando Cossío. Kimikaria da, eta solaskide aparta. Bere ibilbideaz hitz egin dugu eta zientziaz hausnartu ahal izan dugu. Bere irudi publikoaz harago, jakin-minez betetako kimikaria da.

Duela bi urte iragarri zuten Higgs bosoia existitzen dela. Baina esperimentuak etengabe ari dira berresten partikula hori benetakoa dela. Aste honetan, beste froga bat izan dugu, Higgs bosoia fermioietan desintegratzen dela, eta emaitza horrek indartzen du partikularen existentziaren ideia.

XVIII. denboraldiaren 42. saioa. Azkena: Higgs bosoiarebn existentzia berretsita, Fernando Cossío eta uranioa.

Daniel Keyes idazlea hil da. Zientzia fikzio klasikoaren idazle bat da. Flowers for Algernon ipuin hunkigarria idatzi zuen. 2014ko ekainean hil da, eta guk gogoratu nahi izan dugu.

Gizakiaren historian, material gutxik izan dute ikatza bezainbesteko eragina. Gaur JUANMA GALLEGO gure lurzaleak ikatzaren erabilerari buruzko azalpenak ekarri dizkigu. Lurrak eman digun baliabide garrantzitsua da, eta ezin genuen ikatz begetalez eta mineralez ez hitz egin.

Gure trumoilariak, ONINTZE SALAZARek tornadoei buruz hitz egin digu. Orain da tornadoen garaia, udaberrian eta udaren hasieran. Eta Onintzek azaldu egin digu zer diren tornadoak, zergatik sortzen diren sortzen diren zonetan, nola sailkatzen ditugun eta abar. Tornadoak, aire-zurrunbiloak eta hiltzaile harrigarriak.

Merezi al du eguzki-panel txiki bat motxilan ermatea GPSaren bateria kargatzeko? Merezi al du energia berriztagarria erabiltzea maila pertsonalean? Horri buruz hitz egin dugu Ekain taldeko FERNANDO BENGOETXEArekin. Haren ustez, erantzuna baiezkoa da.

Gaia teleskopioa espazioan dago, astrometria egiteko. Izarrak detektatu eta neurtu behar ditu. Eta, horretarako, argi-izpi txikiena detektatzeko teknologia darama. Iluntasunari argia lapurtzeko prest dago. Eta hala ere, arazo bat du: gehiegizko argia iristen zaio eta ez du behar bezala "ikusten".

XVIII. denboraldiaren 41. saioa: Gaia teleskopioaren arazoa, sakeleko berriztagarriak, tornadoak, ikatza eta Daniel Keyesen heriotza. 

Zientziari kanpotik begiratu diogu BERNARDO ATXAGA idazlearen laguntzarekin. HArk kontatu digu nolako harremana duen zientziarekin, eta, hortik abiatuta, kulturaz hitz egin dugu, zientziaz noski, eta geure buruari buruz hausnartu dugu berrogei minutuz. Ideia interesgarriak botatzeaz gain, plazer bat da pentsalari on eta lasai bati entzutea.

Ukrainiako 13 urteko ume bat imitatzen duen programa batek, Eugene Goostman izenekoak, gainditu du lehen aldiz Turingen testa, makina adimendu bat eta pertsona bat bereizteko proposatu den metodo ospetsuena. Oso kritikatua izan da softwarea, eta agian ez da Turinen testa gainditzea espero genukeena bezalakoa, baina ez dago zalantzarik aurrerapen handia dela adimen artifizialaren esparruan. 

XVIII. denborldiaren 40. saioa: Turingen testa gaindituta eta Bernardo Atxaga

Lurrak gizakiari eman dizkionen artean metalak dira baliabide garrantzitsuak. Baina salbuespen gutxi batzuekin kenduta, gizakiak metala lantzen ikasi behar izan zuen. Eta lanketa horretan, lehen metal (edo aleazio) garrantzitsuak brontzea eta burdina izan ziren. JUANMA GALLEGOk, gure lurzaleak bi horietaz hitz egin digu.

CAF-Elhuyar sarietako atal bat sorkuntza-beka bat da; zientzia gizarteratzeko proiektuak laguntzen ditu, edozein esparrutatik etorrita ere. Azken edizioan, XABIER ERKIZIAk irabazi du beka. Haren proiektua soinu isilak bilatzea izango da, alegia, soinuekin lotutako agiriak, arte-lanak eta edozer motako erregistroaren bila arituko da.

Leonardo da Vincik duela 500 urte marraztu zuen autorretratu bat klariona gorriz paperaren gainean, eta, orain, marrazkia desagertzen ari da. Margultzen ari da. Paperaren horitze prozesuak eta pigmentuaren degradazioa dira horren errudun.

XVIII. denboraldiaren 39. saioa: Leonardo da Vinciren erretratua, Xabi Erkizia eta soinu isilak eta lurzalea, brontzea eta burdina.

JUANMA GALLEGO Norteko Ferrokarrilleko lurzalea da. Lurrak gizakiari eman dizkion gaiak aztertzen ditu. Gaur, obsidiana eta silexari buruz hitz egin digu, sumendiek sortutako beira eta txinparta eragiten duen harria, hurrenez hurren.

ONzientzia zientzia-bideoen lehiaketaren laugarren edizioaren sari-banaketa egin dute. Elhuyar Fundazioak eta DIPC zentroak antolatzen dute sariketa, eta aurten 23 lan aurkeztu dira. Sari nagusia "Antxoa gaztearen bila" bideoak irabazi du. Onzientzia.tv web orrian daude ikusgai, aurreko edizioetako lan guztiekin batera.

Biologia eta matematika uztartuta daude ikerketaren arloan. Populazioen eboluzioak, infekzioen hedapenak, azterketa estatistikoak eta abar ohikoak dira biologoen egunerokoen lanean. Gakoa da fenomeno biologikoentzat eredu matematiko egokiak sortzea. Saio honetan, NAHIKARI BLANCO matematikariarekin hitz egin dugu gai horretaz.

Hodeiak sortzeko ur-tanta ñiniñoak kondentsatu behar dira, baina kondentsazio hori zerbaiten inguruan gertatzen da. Hondar-aleak, zenbait molekula eta abar: nukleatzaileak dira. Orain ikerketa batek  argitu du landareek isuritako gasek laguntzen diotela beste substantzia batzuei nukleatzaile bihurtzen.

XVIII. denboraldiaren 38. saioa: hodeien sorrera eta zuhaitzak, biomatematika, ONzientzia 2014 eta Lurzalea, obsidiana eta silexa.

Garuneko kalte neurologikoa duten umeak tratatu ditu Teknopolis programan saio tematiko batean. Saioren egileetako bat, OIHANA JAUREGI, gurekin egon da, eta lana egin bitartean bizitakoa kontatu digu. Gai horretan zientzia, hezkuntza, soziologia eta familia uztartzen dira.

Fisio nuklearraren aurkikuntzaren istorioa kontatu digu EGOITZ ETXEBESTEk. 1944an, Otto Hahn fisikariak Nobel saria eskuratu zuen aurkikuntzarengatik, baina jende gehiago egon zen lan horretan sartuta, Lise Meitner batez ere.

Informazio gehiegi du Googlek guri buruz? Nahi baino gehiago? Jendeak ahazteko eskubidea aldarrikatu du, eta auzi batzuk irabazi zaizkio enpresa erraldoiari. Baina datu horiek ez ditu Googlek berak, baizik eta sarearen beste toki batzuetan daude, eta hori da bilaketetan islatzen dena. Horri buruzko gogoeta egin dugu JABI ASURMENDI Bitarlan enpresako informatikariak.

2006tik, NASAko New Horizons zunda ari da Plutonerako bidean. Baina Plutonez gain, Kuiper gerrikoko munduak ere topatu nahi ditu, eta arazo bat dago horrekin. Espero baino mundu gutxiago dago zundaren ibilbidean.

XVIII. denboraldiaren 37. saioa: New Horizons misioa krisian, Google-n auziak, Fisioa Meitner eta Hahn eta kalte neurologikoa eta umeak.

AINHOA EZEIZAk eta TXONI MATXAINek, EHUko bi ikertzailek, kultura zientifikoa sustatzeko lehen topaketa antolatu dute. Ideia horrekin martxan jarri dute epe luzerako proiektu bat. Kultura zientifikoaz hitz egiten dute, baina horrekin ohiko zientzia esperimentaletik harago joan nahi dute kontu honekin. 

Meteorologoek gehienbat troposfera ikertzen eta aztertzen dute, gure inguruko atmosfera zurrunbilotsua. Baina goiko aldea ere interesatzen zaie, eta baita guri ere. Gaur, gora joan gara ONINTZE SALAZAR gure trumoilariarekin estratosfera nolakoa den ikusteko. Gure gaineko bizitokia da, atmosferari dagokionez, eta oso kontu interesgarriak ditu. Zu ere han izan zara hegaldi komertzialik egin baldin baduzu. 

Silikona garden batez egindako leiar bat gehituta, mikroskopio bihur daiteke smartphonea. Oso merke egin daiteke, eta lortutako kalitatea nahikoa da, adibidez, medikuek gaur egun erabiltzen duten dermatoskopio garesti bat ordezkatzeko.

XVIII. denboraldiko 36. saioa: smartphonea mikroskopio, estratosfera eta kultura zientifikoa.

Gaztelaniatik euskarara itzultzen duen Matxin itzultzailea probatu dugu (http://matxin.elhuyar.org) eta Google translate ospetsuarekin konparatu dugu. Matxinek hizkuntzaren arauak ulertzen ditu, eta google translatek, aldiz, itzulpen estatistikoa erabilrtzen du. Zein da hobea? Bada, ITZIAR CORTES Matxinen garatzaileetako batek erakutsi digu arlo askotan Matxin Google translate baino hobea dela, nahiz eta itzultzaile automatiko perfekturik ez den existitzen.

CAF-Elhuyar sarietan irabazlea da Eneko Bachiller itsas biologoa. Doktoretza-tesian Bizkaiko Golkoko arrain jangarri batzuen ekologia aztertu du eta zooplanktonarekin duten lotura argitu du. Lan horren laburpenak eman dio, hain zuzen, saria.

Sagu baten erretinan neuronen sarea nolakoa den ikertzeko, MITeko zientzialariek Eyewire Map bideojokoa garatu dute. Zientzialariek badakite zenbat neurona dituen eta non dauden, baina ez dakite zein neurona dagoen lotuta zein neuronari. Jokalariek egiten dute lan hori denboraren kontrako proba batean.

XVIII. denboraldiaren 35. saioa: Eneko Bachiller eta arrainen ekologia eta Matxin itzultzailea.

42.000 urte atzerantz joan gara. Nolakoa zen garai hartan Iberiar Penintsulan bizi zen gizakia? Cromagnona eta neanderthala dira nagusi mendebaldeko Europan, baita penintsulan ere. Nolakoa zen haien mundua? ALVARO ARRIZABALAGA EHUko arkeologoak argitaratu dituzten azken ikerketen berri ekarri digu. Radiokarbonoaren bitarteko azken datazioak hiru aztarnategitan eszenatoki berri bat aurkeztu digute garai hartako gizakiarentzat.

Amebek trogozitosia erabiltzen dute koloneko zelulei eraso egiteko. Zelulak bizirik daudela, amebek kanpoko mintzaren zatitxo txikiak kentzen dizkiete, kosk egiten diete, eta pixkanakan hil egiten dituzte. Hori gertatzen denean, amebiosia sortzen da, disenteria-mota bortitz bat. Medikuak harrituta geratu dira mekanismoarekin.

XVIII. denboraldiko 34. saioa: ameben hozkada txikiak eta duela 42.000 urte.

NAGORE REMENTERIAk txerrien mindei gaiari heldu dio. Handik energia sortzeko instalazioak bisitatu ditu Almazanen, Sorian, eta erreportaje bat egin du. Txerrien mindatik biogasa, metanoa, erauz daiteke eta erregai moduan erabili.

CAF-Elhuyar sariketan bi kazetarik irabazi dute: GORKA ZABALETAk saria eskuratu du kazetaritza-lanen atalean, eta AMAIA PORTUGALek aipamen berezia. Biak izan dira gurekin, haien lanez hitzketan, eta kazetaritzan zientziak duen lekuaz hitz egiten.

Filmetan, askotan entzuten dugu gauza bera; bi dadoekin apustuan ari direnek: "Zazpi bat behar dut. Mesedez, dadotxo maiteak... zazpi bat!". Eta kontua da, bi dado botata, zazpi dela emaitzarik probableena.

XVIII. denboraldiaren 33. saioa: dadoak eta kazetariak zientzian.

Xakea eta matematika uztartuko ditugu. Xakea matematikaz azter daiteke, noski; hain zuzen ere, jokoen teoriak aztertzen duen jokoetako bat da. Gainera, informatikaren ikuspuntutik, joko interesgarria da. Kasparoven eta Deep Blue ordenagailu erraldoiaren garaiak pasatu dira, eta gaur egun xakean jokatzeko etxeko softwarea edozein maisuri irabazteko gaitasuna du. Horretaz hitz egin dugu NAHIKARI BLANCO matematikariarekin eta IÑIGO ARGANDOÑA jokalariarekin.

Bizarra izateak abantaila ebolutiboa izan dezake gizakiarentzat; Sydneyko biologo batzuek abantaila hori aztertu dute, eta galdera bat egin dute: bizarra "desagertzeko" zorian ala dago?

XVIII. denboraldiaren 32. saioa: bizarra eboluzioan, jokoen teoria eta xakea

Gorka Azkune informatikariak CAF-Elhuyar saria irabazi du dibulgazio-artikulu orokorren atalean. "Fikzioa errealitate bihurtzen denean" artikulua aurkeztu zuen, teleportazio kuantikoari buruzkoa. Izen hori burura Star Trek telesaila ekartzen digu gogora, telegarraioaren antzeko zerbait, baina teleportazio kuantikoa beste zerbait da.

Batzuen ustez, Stradivari luthierrak sekretu bat zuen biolin perfektuak egiteko. Eta sekretu hura hilobira eraman zuen. Baina itsuan egindako probetan ikusten da Stradivariusak ez direla nahitaez munduko biolin onenak. Adituek gaur egungo batzuk nahiago izaten dituzte aurrez ez dakitenean aukeran dituzten instrumentuak Stradivariusak diren ala ez.

XVIII. denboraldiaren 31. saioa: Stradivarius biolinen mitoa eta teleportazioa.

ETBko Teknopolis saioan Arabako herri hustuei bruzko erreportaje bat egin dute. Herri txikiak ziren Erdi Aroan. Geroago, arrazoiak arrazoi, biztanleek alde egin zuten, baina orain arkeologoek galdutako herri haiek bilatzen dituzte. Horri buruz hitz egin digu gaur OIHANA JAUREGIk.

Elhuyar aldizkariko artikuluak irakurri eta, hemendik aurrera, entzun egin daitezke. Horretarako TTS teknologian oinaritutako sistema bat egokitu dute http://aldizkaria.elhuyar.org eta zientzia.net webguneetan. Ahots sintetiko batek irakurtzen ditu eskatzen zaion artikulua, eta, nahi izanez gero, aldizkariaren zenbaki oso bat. Guk lan hori egin dutenekin izan gara. Batetik, TTS sistema bera garatu duten AHOLAB laborategiko INMA HERNAEZ, eta, bestetik, Elhuyar aldizkarira egokitu duten Elhuyar Fundazioko IGOR LETURIA.

Marrazoek oso gutxitan egiten diote eraso gizakiari. Hala ere, Australiako Mendebaldeko Unibertsitateko ikertzaile batzuek txikiago egin nahi dute arriskua. Marrazoak uxatzen dituzten surflarientzako jantzi batzuk garatu dituzte.

XVIII. denboraldiaren 30. saioa: ahots sintetikoa Elhuyar aldizkarirako eta Arabako herri hustuak Teknopolisen.

Mina garrantzitsua da. Lesio edo gaixotasun baten seinale izan daiteke, baina bere horretan bada ikerketa-gai garrantzitsu bat. Berez ikertu eta berez tratau egiten den kontua da mina. Gurutzetako Ospitalean, adibidez, minaren unitate bat dago, eta han izan dira Teknopoliseko langileak erreportaje bat egiten. OIHANA JAUREGIk aurkeztu digu erreportaje hori Norteko Ferrokarrillean.

Hernanin izan gara irrratiaren bidez. Han, Dobera Euskara Elkarteak, Aranzadi Zientzia Elkarteak eta herriko beste elkarte askok narrasti eta anfibioekin zerikusi duen proiektu bat jarri dute abian. Auzolanean, animalia horien ezagutza zabaldu eta berreskuratzeko ekintza asko jarri dituzte martxan. Tartean, animalien izen tradizionalak berreskuratzeko ahalegia egin dute. Proiaktu zabal eta polit hau azaltzera etorri zaizkigu Doberako EÑAUT AGIRRE eta Aranzadiko IÑAKI SANZ.

Argi-pultsu txikienak igortzeko gai gara. Fotoi bakarra. Izan daitekeen argi-izpi txikiena, hain zuzen. Eta ez argi ikusgaiarekin bakarrik; gai gara mikrouhinen maiztasuna duen fotoi bakarra, eta X izpien fotoi bakarra eta abar. Teknologia berezia behar da horretarako, baina gaur egun egin daiteke. Bada, orain zientzialariek muturreraino eraman dute teknologia hori, eta dagoen energia altueneko argiaren fotoiak ere banaka igorri dituzte, gamma izpienak alegia.