Artzaintza bideratzeko moduaren arabera aldatzen dira klimaren gain duen eragina. NEIKEReko Nerea Mandaluniz Astigarragak hamar urtetan egindako ikerketa bati buruz hitz egin digu. Artzaintza berreratzaileak aukerak emango ditu gauzak hobetzeko. Abeltzaintzaz, klimaz eta larraketa ereduez hitz egin digu. 

III. denboraldiaren 9. saioa: Indiako berriztagarriak eta artzaintza berreratzailea.

Elhuyar gaur nolakoa den jakin nahi izan dugu lau langileren testigantzatik abiatuta. Nagore Rementeria Argote, Ander Corral Naves, Aitziber Lasa Iglesias eta Itziar Cortes Etxabe izan dira gurekin. Zientziaz, hizkuntzaz, adimen artifizialez eta STEAM hezkuntzaz hitz egin dugu. 

Andoni Sagarna da Elhuyar sortu zutenetako bat. Ingeniari-talde bat zen; 1972tik aurrera, astebururetan biltzen hasi ziren, eta, geroztik, Elhuyarrek bost hamarkadako historia izan du. Denboran atzera begiratu dugu historia hori ezagutzeko. 

XXVII. denboraldiaren 8, saioa: Elhuyarrek 50 urte bete ditu.

Josu Narbarte Hernandez arkeologoak historian zehar gidatu gaitu izokinen arrantzaz hitz egiteko. Erdi Arotik honako ibilbide bat egin dugu haren eskutik helduta, batez ere, Bidasoa eta Urumea ibaien inguruetan. Arrantzarekin batera, garaiko gizartearen funtzionamendua azter daiteke.

III. denboaldiaren 8. saioa: pinguino enperadorea eta izokinen arrantzaren historia.

Substantzia bera dira kafeina eta teina. Hain zuzen ere, tearen landareak kafeina dauka, kafearen landareak bezalaxe. Ideia honetatik abiatuta, aitzakia horrekin, kafeinari buruz hitz egin dugu gaur.

Ilustratzaile zientifikoak ugaritzen ari dira. Lanius Animatics estudioa ezagutu dugu sortzaileetako batekin, Alain Sorazu Agirre ilustratzailearekin. Estudioa lau lankide ditu, bakoitzak bere hiritik lanean. 

Denborarekin zerikusirik duten aplikazioak programatzea amesgaiztoa izan daiteke informatikari batentzat, munduan, ordutegien antolaketa eromena delako.

XXVII. denboraldiaren 7. saioa: ordu-aldaketa informatikatik ikusita, Lanius Animatics eta kafeina.

Akusfera deituko diogun atalaren lehen saioa egin dugu gaur Kardala Institutuko Nadia Conlledo Gorrotxategi eta Ruben Sudupe Unanue adituekin. Akuakulturaren testuinguru orokorraz hitz egin dugu, adar asko dituen gai zabal bat.

III. denboraldiaren 7. saioa: Akuasfera. Akuakultura zer eta zertarako.

Berrikuntzaren Astearen barruan, Donostiako Sustapenak antolatuta, erakusketa bat instalatu da Alderdi Ederren. ERkusketaren helburua Donostian egin eta egiten den zientziari buruzko gogoeta bat egitea da, Europan biztanleko ikertzaile-kopuru handiena duen hiria. Elhuyarko Manex Urruzola eta Donostia Sustapeneko Ainhoa Aldasoro dira erakusketaren komisarioak. Gurekin egon dira.

Hiru urtez gertatu da La Niña fenomenoa Ozeano Barean. Urruti, baina fenomeno globala da planeta osoan, eta guri ere eragiten digu. Hain zuzen ere, Euskalmeteko Maialen Martija meteorologoak La Niñak eta El Niñok Europako mendeabaldean duten eraginari buruzko tesi bat egin du.

Hezkuntzan lehentasuna motibazioa izan beharko luke. Ez dirudi estrategia ona izen teknikoen ikasketa kontzeptuen aurretik jartzea.

XXVII. denboraldiaren 6. saioa: biologia ikasten, La Niña eta Berrikuntzaren Astean Donostian erakusketa.

Don Bosco institutuko Javi Oskoz eta Egoitz Odriozola etorri dira gurera hidrogenoarekin funtzionatzen duten autoei buruz hitz egitera. Haiek, eskolan, horrelako bi auto dituzte eta probak egiten hasi dira. Irakaskuntzaren arloan ere integratu dute aukera teknologiko hori. Haiekin hidrogenoaren abantailei eta mugei buruz hitz egin dugu, automobilgintzaren testuinguruan aplikatuta.

III. denboraldiaren 6. saioa: hidrogenozko autoak, siringea eta alboka eta ekologia-zipriztinetan neuronak.

Australian, 800.000 neuronako garun bat sortu dute, minigarun bat, eta PONG bideojoko zaharra jokatzen ikasi du. Lorpen handia da, eta atzean duen zientzia harrigarria da.

Fisikaria da. DIPC zentroan egiten du lan. Baina Aran Garcia-Lekue beste toki batzuetan ikertu du. Liverpooleko Unibertsitatean izan da, bai eta Berkeleyko Unibertsitatean ere, erreferente bat mundu mailan. Garcia-Lekueren ibilbidea ezagutu dugu.

DART misioaren bitartez, NASAk orbita aldatu dio asteroide bati. Arrakasta bat izan da hori era, baina kontu hori nola saldu duten izan da, beharbada, arrakasta handiena

XXVII. denboraldiaren 5. saioa: DART misioaren arrakasta, Aran Garcia Lekue eta minigarun bat eta PONG jokoa.

Duela bi urte markatutako hegaluze bat harrapatu dute, eta marka horretan zeraman bi urteko migrazioen informazioa. AZTIko Haritz Arrizabalagak kontatu digu, horri esker, lehen aldiz jakin dugula hegaluze batek non eman duen negua. Informazio berria, adituentzat. 

III. denboraldiaren 5. saioa: hegaluze baten migrazioa.

Neandertalen DNA nuklearra, korapilatze kuantikoa eta klik kimika. Hori da, hiru terminotan botata, aurtengo zientziako Nobel sarietako laburpena. Aurtengo saridunei buruz hitz egin dugu.

Ikerketa bat, garapen bat, berrikuntza bat... arrakastaz burutu direnean, emaitza balioan jarri behar da. Horretarako, aukera asko dago. BRTAko Garbiñe Manterola, Ikerlaneko Gorka Artola eta Tecnaliako Aitziber Aranburu izan dira gurekin, eta mundu zabal horri buruz hitz egin digute.

XXVII. denboraldiaren 4. saioa: BRTA eta balorizazioa eta Nobel sariak 2022.

2015ean, plazaratutako hitzarmen bat sinatu zuten 193 herrialdek berretsi zuten Agenda 2030, Nazio Batuetako ebazpen bat. 17 helburu nagusi ditu, asko jasangarritasunari lotuta. Baketik fundazioko Maider Marañak azaldu digu zer den Agenda 2030, nondik datorren eta zer alde onak eta mugak dituen.

III. denboraldiaren 4. saioa: Agenda 2030 eta amilotsak eta esnea.

2022ko iraila, eta dagoeneko dago Teknopolis saioa antenan, ETBn. Irudia aldatu diote eta ikuspuntu berra eman saioari. Nagore Rementeria Argote eta Iñaki Leturia Yurrita zuzendariek kontatu digute nolako izango den denboraldi hasi berri hau.

Kuantikak modernitatearen irudi publikoa dauka. Gizartean, askotan erabiltzen da kuantiko hitza zerbait berria eta iraultzailea adierazteko, eta, neurri batean, horrek ezjakintasuna adierazten du. Baina lilura bat sortu du kontzeptu horrek. Bestalde, sasizientziek erabili dute hitza haien burua promozionatzeko.

Asteroide baten kontrako talka eragin dute NASAkoek DART misioan. Ustez, asteroide horren orbita aldatu dute neurri txiki batean.

XXVII. denboraldiaren 3. saioa: kuantikaren lilura eta Teknopolis.

EHUko ikertzaile batzuek aztarna energetikoa kalkulatzeko metodologia berria proposatu dute, eta konparaketa bitxi bat egin dute: Autonomia Erkidegoaren aztarna energetikoa eta Gasteizko Errekaleor auzokoa. Estitxu Villamor ikertzaileak azaldu digu lan interesgarri hori.

II. denboraldiaren 3. saioa: aztarna energetikoa eta Errekaleor auzoaren adibidea, eta Coimbrako liburutegi joaninoko saguzarrak.

Aitziber Agirre Ruiz de Arkaute ELhuyar aldizkariaren zuzendariak kontatu digu azken zenbakiak zer gai eskaintzen dizkigun. Artea eta adimen artifizialetik hasita, COVIDaren egoeraraino; aukera zabala zenbaki honetan.

La Vie koadroa Picassoren garai urdinari dagokio. Maisulan hori X izpien bitartez aztertu zutenean, istorio interesgarri bat azalera zuten, Picassoren lagun batek bere buruaz beste egin zuenekoa. Oskar Gonzalez kolorezaleak kontatu digu istorioa.

Aurten, 40 urte bete ditu Spectrum ordenagailu pertsonalak. 8-bit-eko ordenagailuen adibidea da, askorengan informatikaren lehen kontaktua izan zena.

XXVII. denboraldiaren 2. saioa: Spectrum, Picasso eta Elhuyar aldizkaria.

Bisitan izan gara Kardala institutuan, Mutrikun. Lanbide heziketako zentoa da, eta akuakultura irakasten du. Oso toki berezia da, oso jarduera bereziarekin. Imanol Garate zuzendariak gidatu gaitu bisitan, eta baita akuakultura bera aurkeztu ere.

II. denboraldiko 2. saioa: Kardala Institutua eta akuakultura eta Asteklima 2022.

Asturiasen, Ekulan izeneko paper-tailerrean, Juan Barbek bizitza osoko ikerketa batean sartuta dago, alegia, landare ezberdinetatik nolako paper ezberdinak egin daitekeen ikertzen du. Mentxu Aiertza Tolosako Paper Eskolako irakasleak haren hitzak ekarri dizkigu.

XXVII. denboraldiaren lehen saioa; Eskualn papergintza-tailerrera bisita.

Klima mediterraneakoa da dragoitxoa, gekoen taldeko espezie bat. Baina hamarkada batzuk dira Euskal Herrira iritsi zela, barrualdera. Orain, kostara ere iritsi da. Aranzadiko Iñaki Sanz-Azkue eta EHUko Kristina Zuza etorri zaizkigu kontatzera zergatik eta nola zabaldu den espezie hori guregana iristeko.

III denboraldiaren lehen saioa: dragoitxoa Euskal Herrian.

XXVI. denboraldiaren 43. saioa: Sukarrieta herriak, zergatik duen izen hori. EHUko Arturo Apraiz geologoak kontatu digu bertan ez dagoela naturalki suharririk. EHU eta DIPCko Txoni Matxain kimikariak kontatu digu zer egiten duen berezia suharria igurztean txinpartak ateratzeko. Eta Euskaltzaindiako Mikel Gorrotxategi onomastikan adituak kontatu digu Sukarrietaren historia.

Uztailaren 1ean izango da Informatikari Euskaldunen Bilkuraren XII. edizioa. Guri irratian aurkezpen txiki bat egin digute Aitzol Astigarragak eta Olatz Arbelaitzek.

Informatikari Euskaldunen Bilkuran mahai-inguru batean elkartuko dira filosofoak eta informatikariak. Adimen artifizialak gure bizimoduan duen eraginari buruz hitz egingo dute. Guk aurrerapen txiki bat izan dugu solaskide batzuekin: Xabier Arregi, Itziar Cortes eta Beñat Erezuma.

Google-ko ingeniari batzuek LAMDA chatbota garatu dute, eta elkarrizketa harrigarri bat izan dute harekin. Robotak dio kontzientzia duela, eta eztabaida piztu du adituen artean.

XXVI. denboraldiaren 42. saioa: LAMDA, Informatikari Euskaldunen Bilkura eta adimen artifiziala gure bizimoduan.

Aurtengo ON-zientzia bideo-lehiaketaren sariak banatu dira. DIPCko Nora Gonzalez izan da gurekin, lehiaketaren epaimahaikidea, eta saridunen lanak aurkeztu dizkigu.

Agatha Christie berriz ere etorri zaigu Norteko Ferrokarrillera. Agatha Christie eta haren pozoiak.  Eta oraingoan, pozoien erregea ekarri dugu: zianuroa. Sparkling cyanide eleberria aukeratu dugu oraingoan, baina Christiek 10 eleberritan erabili zuen pozoi hau. Mentxu Aiertzak kontatu digu pozoi honen historia eta funtzionamendua.

XXVI. denboraldiaren 41. saioa: zianuroa eta ONzientzia lehiaketaren irabazleak.

Metala nola erauzi jakin baio lehen, inuiten tribu batek (Artikoko goierritarren tribuak) burdinazko tresnak erabiltzen zituen. Metal horren jatorria, esploratzaile batek aurkitu zuen, hiru meteorito-puska ziren: Denda, Emakumea eta Txakurra. 

Euskal Herriko klimak baditu mikroklima asko, alegia, berez azaltzen diren fenomeno meteorologiko lokalak. Asko, euskal orografiarekin zerikusi handia dute. Euskalmeteko Onintze Salazarrek haietako batzuk deskribatu dizkigu, kostatik Ebro ibaiaren arroaraino.

Ozeano Antartikoaren itsas hondoko maparik zehatzena osatu dute IBCSO izeneko proiektuan. Maparen bigarren bertsio bat da, 2013an egindako bat zehaztasun handiz findu dutelako. Horrek lagunduko du nabigazioan, baina baita bioaniztasunaren kudeatzeko eta klima bera ikertzeko ere.

XXVI. denboraldiaren 40. saioa: Ozeano Antartikoaren itsas hondoko mapa, Euskal Herriko fenomeno meteorologiko lokalak eta Inuiten metalurgia eta meteoritoak.

Kalean da Elhuyar aldizkariaren 2022ko ekaineko zenbakia. AITZIBER AGIRRE RUIZ DE ARKAUTE zuzendariak lagundu digu aldizkariaren gainbegirada bat egiten.

Elhuyar Fundazioak ORAI langunea sortu du, hizkuntza naturalaren prozesamendua ikertzeko. Egunen batean, makinek gure hizketa uler dezatelako helburua duten proiektuak garatuko dira. Josu Aztiria Urtaranek kontatu digu zer den.

Zalantzak zeuden garunak ote zuen sistema immunologikorik. Badu, baina oso kontrolatua, arriskutsua baita gorputzaren beste ataletan bezalako sistema immunea izatea.

XXVI. denboraldiaren 39. saioa: garunaren sistema immunologikoa, ORAI langunea eta Elhuyar aldizkariaren azken zenbakia.

Danel Solabarrieta Elhuyarko Zientzia Azokaren antolatzaileak ekarri digu ospakizunaren berri. Aurten, lau egunez izango da ikusgai Bilboko Areatzan. 

Van Gogh-en ustezko koadro baten istorioa ekarri digu Oskar Gonzalez gure kolorezaleak. Zalantzazkoa zen egilea Van Gogh zen ala ez. Artearen historialariek ez ezik, zientzialariek ere aztertu zuten. Oskarrek kontatu digu zer gertatu zen, eta zientziaren zer atalek ekarri zuen azken erantzuna. 

Hastear dago urakanen denboraldia eta iragarpena ez da batere ona. Itsasoaren gainazalaren tenperatura handia izateaz gain, aurten La Niña fenomenoan sartuta gaude.

XXVI. denboraldiaren 38. saioa: urakanen denboraldiaren hasiera, Oskar Gonzalez eta Van Gogh eta 2022ko zientzia-azoka.

Diseinu harrigarria du edarietarako erabiltzen den aluminiozko latak. Forma, materialak, diseinua... ingeniaritzaren asmakizun handi bat da, egunerokoan erabiltzeko.

Geuria aldizkariko erredaktoreek CAF-Elhuyar saria irabazi dute kazetaritzaren kategorian Etxerreko putzuari buruzko monografiko batekin. Jon Villapun erredaktorea gurekin izan da, eta putzuari eta monografikoari buruz hitz egin digu.

Muoiak, partikula subatomiko batzuk, atmosferako goialdean sortzen dira, eta ia ez dute ezer irauten. Oso zaila da itsaspean detektatzea. Baina, hain zuzen ere, horregatik dira baliagarriak: itsasoa zeharkatzen duten muoiek itsasoaren egoeraren berri ematen digute.

XXVI. denboraldiaren 37. saioa: muoiak eta itsasoa, Etxerreko putzua eta Aluminiozko lata.

Von Hippel Lindau sinromea (VHL) gaixotasun arraroa da. Euskal Herrian bada erakunde bat, Sendabide, VHLren ikerketa sustatu duena, eta hainbat ikerketa-zentro elkartu dituena ahaleginean. Gaur Amaia Antero Sendabideko fundatzailea eta Matxus Perugorria EHUko eta BioDonostia institutuko ikertzailea izan dira gurekin. Luze hitz egin dugu gaixotasunari, erakundeari eta ikerketari buruz.

Berrikuntzen abantailak dibulgatzen ditugu, eta askotan ez ditugu arazoak edo akatsak transmititzen. Hori bera arazoa da. Adibidez, konputazio kuantikoan, qubitek aldatzen dute haien egoera ezustean, eta kontu hori konpondu behar da.

XXVI. denboraldiaren 36. saioa: qubit-en akatsak eta VHL sindromea.

Matematikaz hitz egin dugu gaur, bi ikuspuntutatik:  ikertzailearena eta irakaslearena. Horretarako Jone Apraiz eta Idoia Marauri matematikariak etorri zaizkigu. Biak ikertzaile eta biak irakasle; hura EHUn eta hau Oiongo San Bizente ikastolan. 

BRTA erakundea ezagutu dugu, EAEko ikerketa eta teknologia zentroetan sortzen den ezagutza industriarako transferentzian laguntzen duen aliantza bat. Jon Kepa Gerrikagoitia, Garbiñe Manterola eta Ricardo Bueno izan dira gurekin erakundeaz hitz egiten.

XXVI. denboraldiaren 35. saioa: BRTA erakundea eta bi matematikari.

Ospatzeko modukoa da: EHUko argitalpen-zerbitzuak 40 urte bete ditu. Izan ere, apirilaren 23an Liburuaren Egunaren aitzakiatik abiatuta, ospatu egin dute. Gu Eli Alberdi zerbitzuaren zuzendariarekin izan gara, ospakizunarekin bat egiteko.

Ane Portillo biokimikariak CAF-Elhuyar sariketan kategoria nagusiko saria irabazi du aurten. Paradoxa batetik abiatzen da haren artikulua: pilula antisorgailua hartzearen albo-ondorio bat da sexu-desioa murriztea. Horren atzean hormonen funtzionamendu konplexua dago. Nolanahi ere, emakume guztiengan ez du efektu bera eragiten.

Litekeena da hurrengo hamarkadan NASAk Uranorako misio bat antolatzea. Planetak ikertzen dituzten zientzialariek hala eskatu dute, Urano baita Eguzki sistemako ezezagun handienetako bat. Eta galdera asko ditu erantzun gabe.

XXVI. denboraldiaren 34. saioa: Laster Uranora, Ane Portillo CAF-ELhuyar sariduna eta EHUko argitalpen zerbitzuek, 40 urte.

Agatha Christieren pozoien tartea izan dugu. Kasu honetan, eserinaz hitz egin digu Mentxu Aiertzak. Fisostigmina ere deitzen da, Physostigma venenosum landaretik datorrelako. Afrikako pozoia da, Europara XIX. mendean ekarritakoa, eta Christiek bi eleberritan erabili duena.

Udaberria eta 2022ko liga bukatzetik gertu gaude. Kalkuluak hasi dira, jakiteko zer taldek sailkatuko den nola. Orain da matematikaren garaia, baina entzule askoko komunikazio horek ez dute ondo tratatzen matematika. Ancelottiren aipamen publikoak dira horren adibide bat. 

 

XXVI. denboraldiaren 33. saioa: futbola eta matematika, pozoiak: eserina.

Joseba Rios arkeologoarekin hitz egin dugu. Aranbaltza aztarnategiaren zuzendaria da, neandertalen hainbat egonaldiak izan dituen aztarnategi ireki berezi bat. Hango ikerketaren datuek laguntzen dute aztertzen neandertalak kosta horretatik nola desagertu ziren. 

Ikerketa batzuen arabera, SARS-CoV2 birusak monozitoak eta makrofago batzuk infektatzen ditu. Informazio horrek tratamendu berrietarako bidea irekitzen du.

XXVI. denboraldiaren 32. saioa: koronabirusa sistema immunologikoan eta Neandetalak Aranbaltzan.

Manex Urruzola ONzientzia bideo-lehiaketaren koordinatzailea gurekin izan da. Lehiaketaren aurtengo edizioan parte hartzeko aukera badago oraindik. Oinarriak onzientzia.tv webgunean.

Herrialde batzuetan onartuta daude mitokondrioen bidezko terapia, hiru guraso genetikoen haurren terapia. CICbiomaGUNE zentroko talde batek terapia horren arriskuak ikertu ditu. Irati Aiestaran ikertzailea izan da gurekin.

Giza genoma osoa deskodetu dute. Berez, 2003an egin zuten iragarpena, baina garai hartan ez zegoen teknologia guztiz-guztiz deskodetzeko. Orain, Telomere to Telomere proiektuan, erabat bukatu dute.

XXVI. denboraldiaren 31. saioa: giza genoma osoa, mitokondrien bidezko terapiaren arriskua eta ONzientzia.

BRTA aliantzako adituak izan ditugu zibersegurtasunaren unibertsoan gidari. Aitor Urbieta (Ikerlan), Lander Segurola (Vicomtech) eta Joseba Laka (Tecnalia) gurekin izan dira haien lana aurkezten eta zibersegurtasunak dituen adar ugari horiek aztertzen.

Adimen artifizialeko teknika bat da. Makina batek, ikasketa prozesuan, bere buruari gainbegiratu diezaioke. Self supervised learning deitzen diote. Gorka Azkune informatikariak  azaldu digu nola.

XXVI. denboraldiaren 30. saioa: self supervised learning adimen artifizialean eta zibersegurtasuna.

UEUk antolatu du aurten Matematikari Euskaldunen V. Topaketa. Bi urtean behin ospatzen dute, eta pandemiak ere ez zuen eten ospaketa. Eli Alberdi eta Naiara Arrizabalaga antolatzaileak izan dira gurekin. Besteak beste, topaketara komunikazioak aurkezteko epea irekita dago.

Txoni Matxain kimikari kuantikoa izan dugu gurekin espintronikaz hitz egiteko. Ez da teknologia berria, aspalditik erabiltzen baita, bain abada teknologoa modernoa eta gailu elektronikoetan energia aurrezteko erabiliko dena.

XXVI. denboraldiaren 29. saioa: espintronika eta matematikari euskaldunen topaketa.

XXVI. denboraldiaren 28. saioa: atmosferari buruzko programa berezia. Kalima, atmosfera, estratosfera, globoak eta beste.

“Alizia ispiluan barrena eta han aurkitu zuena” liburuan, solasaldi surrealista asko daude. Hala ere, horietako batek, erregina gorriarekin izandakoak, bidea ematen du eboluzioaren efektu ezagun bat ulertzeko.

Zuria kolore bat da, arteren ikuspuntutik behintzat. Baita kimikaren ikuspuntutik ere. Oskar Gonzalez kolorezaleak pigmentu zurien historia kontatu digu, hasieratik zuririk zurienera iritsi arte.