Fusioa modu kontrolatuan eragitea urruneko erronka da, oraindik. Baina aurrerapausoak ematen ari dira bide horretan. JET laborategian, Ingalaterran, 5 segundoz eutsi diote fusio erreakzioari, eta energia pixka bat eskuratu dute. Prozesua aktibatzeko behar dena baino gutxiago lortu dute, baina erreakzioaren diseinuak itxaropena ekarri du.

XXVI. denboraldiaren 25. saioa: fusioa, zikutina eta merkurioa Manitoban.

ISS nazioarteko espazio-estazioak ez du asko iraungo Lurraren inguruko orbitan. Oraindik ez dago sinatuta noiz arte edukiko duten han goian, baina ematen du 2030 urtea dela muga. Nolanahi ere, argi dago bukaerara arteko denbora honetan enpresa pribatuek kudeatuko dutela, hein handi batean.

Meteorologian egunero biltzen dira datuak. Datu asko. Euskalmeteko Onintze Salazarrek kontatu digu zer eta nola gordetzen den, eta nola erabiltzen den gero.

Zaila da Amerikako lehen kolonizazioa ikertzea, baina argi dago ikerketa horretan parte hartu behar dutela hango indigenek. Gainera, ikertzaileen artean ere badira indigenak. 

XXVI. denboraldiaren 24. saioa: indigenak eta Amerikako kolonizazioaren ikerketa, datu meteorologikoen mundua eta ISSaren bukaera.

XXVI. denboraldiaren 23. saioa: Otsailaren 11 ospatzen dugu, emakume eta neska zientzialariaren eguna. CFMko Idoia Mujika, Polymat institutuko Maria Paulis eta EHUko Olatz Arbelaitz izan dira gurekin.

Personal Computer terminoa lehen aldiz publikoki aipatu zen urte berean merkaturatu zen lehen ordenagailu pertsonala. Baina bi datu horiek ez daude lotuta. Lehenengoa etorkizunera begira idatzitako artikulu batean zegoen, eta bigarrena, berriz, urte hartako teknologia-feria batean aurkeztu zuten.

Alan Turing matematikari ospetsuak biologiako kontuetan ere egin zuen lan. Zergatik hartzen dugun bizidunok dugun forma. Jone Apraiz eta Idoia Marauri matematikariek kontatu digute zer lan egin zuen eta zer eman duen ikerketa horrek.

Parke zoologikoetan detektatu zuten EEHV elefanteen birusa. Kumeei eragiten die batez ere. Orain, Chesterreko zooan txerto baterako saio klinikoak abiatu dituzte.

XXVI. denboraldiaren 22. saioa: elefanteen EEHV birusa, Turing eta biomatematika eta personal computer terminoa.

CICnanoGUNEko Itziar Otegui izan da gurekin, datorren otsailaren 11n, emakume eta neska zientzialariaren nazioarteko egunean, astebeteko ospakizunak egingo dituztelako. 17 erakundek hartuko dute parte, eta oso programazio anitza eta interesgarria da.

Gaixotasun digestiboek osagai genetiko bat izaten dituzte. Baina ez denek eta ez beti. Eta ez da erraza jakitea nola eragiten duen aldakortasun hori. Koldo Garcia Biodonostia institutuko ikertzaileak korapilo hori desegiteko egiten du lan. Gurekin izan da irratian.

Hilabeteko bidaia egin ondoren, James Webb telskopioa bere helmugara iritsi da, Eguzkia-Lurra sistemaren Lagrange-ren bigarren puntura. Puntua berezia da, hainbat indar elkarrekin orekatzen direlako, eta oso toki egokia da espazioan egon behar duen teleskopio bat egoteko. 

XXVI. denboraldiaren 21. saioa: James Webb bere tokian, gaixotasun digestiboak eta otsailaren 11ko aurrerapena.

Marrazoen eboluzioa fosilen bitartez aztertzen dute paleontologoek. 400 milioi urte baino gehiagoko historia da. Baina marrazoen hezurdura gehienbat kartilagoz osatuta dago, eta oso zaila da kartilagoa fosiltzea.

Donostiako International Physics Center-en neutrinoen detektagailu bat diseinatu eta egin nahi dute ESS proiektuan instalatzeko, Europako Neutroien Espalazio Zentroan alegia. Leire Larizgoitia fisikariak azaldu digu nola egingo duten eta zergatik den interesgarria.

Lehen aldiz, izar erraldoi gorri baten leherketa ikusi dute zuzenean astronomoek. Supernoba bat izan da, urrutiko galaxia batean, baina datuak jaso dituzte leherketa behar bezala aztertzeko.

XXVI. denboraldiaren 20. saioa: supernoba bat zuzenean, neutrinoak DIPCn eta marrazo fosilen mundua.

Elhuyar Fundazioak antolatzen duen Zientzia Azokak 10 urte beteko ditu aurten. Hori ospatzeko, edizio berezi bat prestatzen ari dira koordinatzaileak. Elhuyarko Danel Solabarrieta izan da gurekin, eta aurtengo edizioaren berri eman digu.

Txoni Matxain gure kuantikako adituak LED argiaren inguruko ikerketaz aritu zaigu. LED organikoak eta LED kuantikoa daude modan merkatuan (OLED eta QLED, hurrenez hurren). Baina merkatuan ez ezik, laborategian ere jasotzen dute arreta LED horiek.

Azaroan 13 milioi dolar ordaindu zuten enkante batean Einsteinen lan-dokumentu batengatik. Erlatibitate Orokorraren teoriaren aurre kalkuluak ziren, 1914 ingurukoak.

XXVI. denboraldiaren 19. saioa: EInsteinen dokumentu bat, LED, OLED eta QLED eta Zientzia Azoka 2022.

Elhuyar aldizkarian anhedonia musikalari buruzko artikulu bat argitaratu dute, alegia, musika entzutean plazera sentitzeko ezintasunari buruzkoa. Ana Galarraga erredaktorea izan da gurekin gaiaz hitz egiteko.

Urte aldaketan, aurrera begiratzen dute adituek urte berrian etor litekeena iragartzeko. COVID-19a, LHC azeleragailua, astronautika, ingurumena eta dibertsitatea aipatu dituzte adituek.

XXVI. denboraldiaren 18. saioa: 2022ko zientzia, anhedonia eta Salemgo sorginak.

Ideia bat teleskopio erraldoi bat Ilargian instalatzeko: teleskopio likidoa. Ez da ideia egingarri bat, baina oso ideia ona da, agian egunen batean erabiltzeko: Merkurio likidoarekin egindako ispilu paraboliko bat.

Bi hamarkada dir lehen proiektua egin zutenetik, baina dagoeneko espaziora jaurti dute James Webb teleskopioa. Lurretik kanpora dagoen teleskopiorik handiena da. Hilabete batzuk barru, funtzionatzen hasiko da.

Gizakiari eragiten dioten zazpi koronabirus ezagutzen dira. Horietako lauk katarro arin bat bsterik ez dute eragiten. Beste hirurak SARS, MERS eta COVID-19aren SARS-Cov2 dira. Azken hirurak oso kaltegarriak dira, baina galdera da denborarekin motelduko ote duten haien eragina. Litekeena da, baina inork ez daki hori gertatuko den ala ez.

XXVI. denboraldiaren 17. saioa: koronabirusen bilakaera, James Webb teleskopioa, teleskopio likidoa eta Munch-en Oihua.

Wasabia zapore mina du, baina ez da horrelako substantzia bakarra. Kontua da piperren familiako beste elikagai minek ez dutela kimikoki efektua substantzia beretik sortzen. Piper minek kapsaizina dute; wasabiak, aldiz, isotiozianatoak.

Agatha Christie berriz ere etorri zaigu Norteko Ferrokarrillera. Agatha Christie eta haren pozoiak. Irakurri al duzue Apointment with death? Hitzordua heriotzarekin, euskaraz. Irakurri al duzue? Heriotza horren hildakoa digitalinarekin hiltzen da. Mentxu Aiertza kimikariak azaldu digu zer den pozoi hori, eta nola erabili duen Agatha Christiek.

Gailu elektroniko malguak, pantailak edo bestelakoak, ez dira berriak. Besteak beste, polimero eroale malguekin egindako zirkuituak erabiltzen dira horretarako. Falta dira, ordea, kablerik gabeko konexioa egin dezaketenak, wireless gailuak egiteko. Hori da laborategi-mailan garatzen ari direna orain.

XXVI. denboraldiaren 15. saioa: elektronika malgua, digitalina eta wasabia.

Donostiako Eureka museoan ikusgai dago Fotciencia17 argazkien erakusketa. Zientziarekin lotutako 49 argazkiak dira, erakusketa ibiltari bat osatzen dutena. Baina ez dira nahitaez zientzialariek egindako argazkiak. Javi Aizpurua, Idoia Mujika eta Larraitz Etxeberria izan ziren gurekin inaugurazioan Fotciencia17 honen azalpenak emateko.

Margolariek historian erabili izan dituzten pigmentu asko toxikoak dira, metal astunetan oianrritutako substantziak direlako. Oskar Gonzalez gure kolorezalearekin haietako batzuei buruz hitz egin dugu gaur. Goya, Vermeer edo Napoleon izan dira gurekin elkarrizketan.

COVID-19aren koronabirusaren azken aldaera arrakastatsua laborategietan da. Zientzialariak saiatzen dira hura ikertzen, besteak beste, gure txertoek haren kontra eraginkorrak ote diren argitzeko. Baina birusa, zientzialarien lana baino azkarrago zabaltzen da mundutik.

XXVI. denboraldiaren 14. saioa: Omicron aldaera, pigmentu toxikoak eta Fotciencia17.

Kalean da Elhuyar aldizkariaren azken zenbakia, 2021eko abendukoa. Aitziber Agirre zuzendariak aurkeztu digu kioskoetan gure zain dagoen zenbaki hori. 

Pandemian egindako lanarengatik saritu dute Miren Basaras Ibarzabalmikrobiologoa. Dibulgazio-lanarengatik, eta ikerketa lanarengatik. Guk, hori aitzakia hartuta, solasaldi lasai bat izan dugu harekin.

Adimen artifiziala eta korapiloen teoria uztartuta, DeepMind enpresakoek aurkitu dute modu bat ikusmen artifiziala hobetzeko. Irudi batean arreta non jarri automatikoki detektatuko lukeen modu bat bilatzen ari dira, eta korapiloen teoria aplikatuta izan daiteke bidea.

XXVI. denboraldiaren 13. saioa: adimen artifiziala eta korapiloak, Miren Basaras eta Elhuyar aldizkaria. 

Ilargirako bidaia lehen aldiz Luciano de Samosata idazle siriarrak idatzi zuen kristo ondorengo II. mendean: Benetako historia izeneko liburuan, batzuen ustez, historiako lehen zientzia-fikziozko liburua. Eta askoz geroago, VIII. mendean, Beda agurgarriak Ilargiaren eta mareen arteko lotura aipatu zuen Erdi Aroko historia-liburu batean: Historia ecclesiastica gentis Anglorum.

Zientzia fikzioaren munduko erreferente bat hil da aste honetan: Miquel Barceló. NOVA bildumako sortzaile eta editorea izan da. Gurekin elkarrizketa bat egin zuen behin, zientzia fikzioari buruzko artikulu batean parte hartzeko, Elhuyar aldizkarian. Erreferente handi bat.

Humanitate digitaletako informazioa oso sakabanatuta dago sarean. Ez da erraza behar diren baliabideak eskuratzea. Hori konpontzeko, badira hainbat ideia martxan, tartean CLARIAH izeneko azpiegitura. IXA taldeko Mikel Iruskieta, EHUkoa, gurekin izan da, CLARIAH euskararen kasuan nola tratatzen ari diren azaltzeko.

XXVI. denboraldiaren 12. saioa: Miquel Barceló hil da, humanitate digitalak eta CLARIAH eta bi liburu zahar.

Kanpotik zatarra dirudien arren, elefantearen oinak sekretu interesgarri batzuk gordetzen ditu. Horri buruz hitz egin dugu, baita gure eta tetrapodo guztien hankei buruz.

Adimen artifizialeko esparruan gero eta baliabide gehiago behar dira emaitza onak lortzeko. Ondorioz, ikerketa hori pixkanaka ari da enpresa handien eskuan geratzen. Hori orekatzeko asmoa duen proiektu bat ezagutu dugu, Big Science. Ikerketa-talde txiki askoren baliabideen partekatzean oinarritutako ideia da. IXA taldeko Gorka Azkunek, EHUkoak, kontatu digu zer den ideia hori. Hain zuzen ere, bere ikerketa taldea sartuta dago Big Science egitasmoan euskararen ikerketa batekin.

IBMk iragarri du 127 qubiteko ordenagailu kuantiko baten prozesagailua egin duela. Pixkanaka, aurrera doa konputazio kuantikoaren esparrua. Baina horrek zer esan nahi du guretzat, kaleko kontsumitzaileentzat?

XXVI. denboraldiaren 11. saioa: IBMko ordenagailu kuantikoa, BigScience eta elefantearen oina.

25. urteurrenaren ospakizuna Ekoetxea Txingudin grabatu dugu. Hortaz, aprobetxatu dugu Ekoetxeen sarearen berri izateko IHOBEko Ane Dorronsoro arduradunarekin, eta bertako hezkuntza lana ezagutzeko Mikel Etxaniz hezitzaileen koordinatzailarekin.

25. urteurren honetan, atzera begira jarri gara, bi gonbidatu bereziekin. Batetik, kirol mundutik, Xubane Uribarrena arraunlaria etorri zaigu, Donostiako Arraun Lagunak taldekoa eta aurtengo Kontxako banderaren irabazlea. Eta antzelanen mundutik, Andoni Agirregomezkorta aktorea, pelikula eta telesail askotan parte hartutakoa. Biekin izan dugu solasaldi lasai bat.

Glasgowko klima-gailurra azaroaren 12an bukatzeoa zen, baina azken eguneko egoera ez da itxaropen handia izateko modukoa. 

XXVI. denboraldiaren 10. saioa: Porgrama berezia: Norteko Ferrokarrillaren 25. urteurrena.

Aurtengo edizioa martxan da. CAF-Elhuyar sariketan parte hartu nahi dutenentzat, lanak bidaltzeko epea irekita dago. Elhuyarko Garazi Andonegik azaldu dizkigu euskarazko zientzia-dibulgazioko sariketa honen azken berriak.

DIPC zentroak eta Columbiako Unibertsitateak lankidetza bat abiarazi dute nanopartikulen bitartez garuna ikertzeko. Aitzol Garcia Etxarri proiektuaren buruetako bat izan da gurekin, eta aurkeztu dizkigu ikerketa-taldea eta proiektu osoa.

XXVI. denboraldiaren 8. saioa: Glasgow, nanopartikulak garunean eta CAF-ELhuyar sariak.

Donostiako Sustapenak eta Elhuyarrek erakusketa bat inauguratu dute aste honetan: Atzoko Kimerak. Garai batean arrakasta izan ez duten ideia zientifiko batzuek gerora hartu dute zentzua. Horrelakoen adibideak hartu, eta Alderdi Ederren instalatu dute poster handien erakusketa bat. Ainhoa Aldasoro Donostia Sustapeneko teknikaria eta erakusketaren komisarioa Manex Urruzola Elhuyarrekoa izan dira gurekin erakusketaz hitz egiteko.

Mitridates VIa, Pontoko erregea, pozoituta hiltzeko beldur zen. Kondairak dio egunero hartzen zituela 54 pozoiren dosi txikiak eta lortu zuela immunizatzea.

Beste edozein arlotan bezala, dirua ezinbestekoa da ikerketa-proiektuak egin ahal izateko. Beraz, neurri handi batean, diru banatzaileek erabakitzen dute zer ikertuko den. Gaur, EHUko eta DIPCko Txoni Matxain kimikari kuantikoak azaldu du zein diren azkenaldian sustatzen diren kuantikako proiektu-motak.

Ustez, teknologiak laster emango du aukera mamutak eta desagertutako beste espezie batzuk berpizteko, manipulazio genetikoa erabilita. Baina ez dago hain argi etikoki nola hartu behar den ideia hori. Victoria Herridge biologo ebolutiboak eta proiektuan parte hartzeko aukerari uko egin dionak, gogoeta bat argitaratu du gaiari buruz, Nature aldizkarian.

XXVI. denboraldiaren 7. saioa: mamutak berpiztu, kuantikaren joerak, Mitridates eta pozoiak eta Atzoko Kimerak.

Zer dago gorriaren azpian? Infragorria. Ez da kolore bat, berez, baizik eta kolorea ez den lehen uhin elektromagnetikoa, energiaren eskalan behera. Ez da kolore bat, eta hortaz, ez luke egon behar koloreei buruzko atal batean. Baina Oskar Gonzalez gure kolorezaleak topatu du arrazoi oso on bat infragorria koloreen atalera ekartzeko. Artean duen erabileraz hitz egin digu. 

XXVI. denboraldiaren 6. saioa: Patarroyo eta malaria, infragorria eta "Emakume zientzialarien argitan" zikloa.

Aukeratu zure pozoiak. Atal berria jarri dugu martxan Mentxu Aiertzarekin. Agatha Christieren liburuetatik abiatuta, pozoiak aztertuko ditugu. Lehen saio honetan, estrikninaz hitz egin dugu.

Dagoeneko iragarri dituzte aurtengo Nobel sariak jasoko dituztenen izenak. Medikuntzan, fisikan eta kimikan eman dituzte azaleko errezeptoreei, klimaren modelizazioari eta molekula organikoen sintesi asimetrikoari.

Lehen aldiz onartu du OMEk malariaren kontrako txerto bat erabiltzea. RTS,S izena du, eta milioika kagun babestu ditzake gaixotasunekin. Albiste ona da.

XXVI. denboraldiaren 5. saioa: malariaren txertoa, Nobel sariak eta estriknina.

Antenarik gabeko saioa udazkenaren hasieran egin dugu. Hostoak, asko behintzat eroriko dira zuhaitzetatik. Bada, hostoak antenak dira, fotosintesia egiteko argia harrapatzen duten antenatxoak. Eta gainera, argi hori harrapatzeko erabiltzen duten molekula bera ere, klorofila, antena ñimiño bat da.

Antenarik gabeko saioan, telefono mugikorrei begiratu diegu. Garai batekoek antena bat zuten, gaur egungoek, aldiz, ez. Ala bai? Egia esan, mugikorrek antena asko dituzte, baina ezkutatuta. Dena den, irratia uhinetatik entzuteko antenarik ez dute, ezta telefonoaren barruan ere... zergatik?

Antenarik gabeko saio honetan, Puerto Ricora ere joan gara. Han, Arecibon antena paraboliko erraldoi bat zegoen, 305 metroko diametroa zuen irrati-teleskopio bat. Denborarekin arazoak izaten hasi zen, eta 2020ko abenduan, kable bat puskatu eta istripu larria izan zen Arecibon. Geroztik, Arecibo gabeko garaian gaude.

Antenarik gabeko saioan, Alaskara joan gara, St. Matthew uhartera. Han instalatu zuten estatubatuarrek antena bat Bigarren Mundu Gerran. Elur-oreinak eraman zituzten han geratu zirenentzat, eta antena kendu zutenean, elur-oreinak han geratu ziren. Nahigabe, populazioen biologiari buruzko esperimentu harrigarri bat jarri zuten martxan.

Antenarik gabeko saioan, zientzia fikziozko ideia batekin abiatu gara, hain zuzen ere, antena baten suntsipen bat. Arthur C. Clarke idazlearen The Sentinnel ipuina da, 2001 eleberrian garatu eta moldatu zuen testu bat. Ilargian jarritako monolito bat, gizakiaren garapen teknologikoaren lekukoa da, oso modu berezian.

XXVI. denboraldiaren 4. saioa: antenarik gabeko saioa .

Denboraldi berria du Teknopolis saioak, ETBko telbistako zientzia-programa. Nagore Rementeria eta Iñaki Leturia gurekin izan dira, zuzendaria eta aurkezlea hurrenenez hurren, denboraldi berriaz hitz egiteko.

Adimen artifizialaren erreferente bat, Isabelle Guyon, Paris-Saclay-ko unibertsitatekoa. Gurekin izan da eta azaldu zigun nolakoa izan den bere ibilbidea, eta nola ikusten duen ikasketa automatikoaren iraultza hau.

Aspalditik dago mundua La Palmako sumendiari begira. Dokumental katastrofistetan hitz egin izan da Cumbre Viejako sumendiari buruz. Eta 2000an, adibidez, BBCko programa batean sumendiaren ustezko erupzio bati buruz aritu ziren.

XXVI. denboraldiaren 3. saioa: La Palmako sumendia hemerotekan, Isabelle Guyon eta Teknopoliseko denboraldi berria.

XXVI. denboraldiaren 2. saioa: metraje, iker badiola eta sulkonazola eta STEAM hezkuntzako komikiak.

Aitziber Agirre Elhuyar aldizkariaren zuzendariak kontatu digu azken zenbakia argitaratu berri dutela. Zenbaki honetako gaien artean, ekonomia ekologikoa eta dendrokronologia.

Animalia bioluminiszenteen proteinak baliatu izan dira zientzian aplikazio askotarako. LEDak ere egin daitezke, baina arazo bat dute: degradatzen dira. Degradazio hori saihesteko ahalegin batez hitz egin digu CFM zentroko Idoia Mujika kimikariak. CFMko adituek, CIC-biomaGUNEkoek eta kanpoko beste zentro batzuetakoek Nuevo Horizonte saria jaso dute esparru horretan egindako ikerketarengatik.

EHUko udako ikastaro batean, Aitor Arregi sukaldariak azaldu zuen Getariako tradizio gastronomikoa dela itsasontzietako ohiturak lehorrera eramatearen adibide bat. Parrilla barkuetan erabiltzen zen arrainak prestatzeko, bidaia luzeetan. Eta Xabier Alberdi historialariaren lanari esker badakigu Elkanoren bigarren bidaia handian parrilla eramaten zutela.

XXVI. denboraldiaren 1go saioa: Elkano parrilleroa, LED bioluminiszenteak eta Elhuyar aldizkaria.

Denboraldiaren azken saioa. Ugo Mayor EHUko Ikerbasque ikertzailearekin izan gara eta atzera begiratu dugu COVID-19aren pandemia perspektibarekin ikusteko. Zer gertatu zen hasieran, nola hartu genuen, nola hartu zuten zientzialariek eta abar. Gogoeta bat pandemiari oso gertutik jarraitu dion ikertzaile batekin.

Txoni Matxainek hausnarketa bat egin du artikulu zientifikoak argitaratzeari buruz. Giza jarduera bat da, eta, jakina, pertsonek egiten dute, horrek duen guztiarekin. Artikulu zientzialariaren ikuspuntutik ikusita.

Dom Perignon eta Clicquot alarguna. Ezagunak izenak? Txanpainaren munduko izen ospetsu handiak. MENTXU AIERTZAk gaur bien historiak kontatuko dizkigu. Txanpaina eta zientzia zuekin.

Aste honetan banatu dira ON zientzia sariketaren sariak. Aurten, bi sari nagusi izan dira bakarra izan beharrean. Irabazleak: "Deep Fake" eta "¿Por qué no podemos tomar un ibuprofeno cada 4 horas pero sí alternarlo con paracetamol?".

XXV. denboraldiaren 41. saioa: On-zientzia, txanpaina eta artikulu zientifikoak.

XXV. denboraldiaren 40. saioa: koloreak animalietan eta meteorologiaren mitoak.